Josef Von Sternberg

Ο Josef von Sternberg ήταν ίσως ο σημαντικότερος σκηνοθέτης του Hollywood στη δεκαετία του 30, κάτι που δεδομένου του τότε πληθωρισμού μεγάλων δημιουργών (Lubitsch, Chaplin, Ford, Vidor, Hawks, Cukor, Lang), αυτομάτως τον κατατάσσει ως έναν από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες στην ιστορία του κινηματογράφου. Και όμως, δυστυχώς, είναι σχεδόν ξεχασμένος σήμερα με ελάχιστες ταινίες του να είναι διαθέσιμες σε προσεγμένες DVD εκδόσεις. Και είναι κρίμα γιατί πρόκειται για μοναδικά διαμάντια, ταινίες απολύτως προσωπικές σε μια εποχή όπου η πρωτοκαθεδρία του studio ήταν απόλυτη και αναμφισβήτητη, τα περιθώρια προσωπικής έκφρασης ήταν στενά και με ελάχιστα περιθώρια επέμβασης στο σενάριο ή στην ιστορία.

Ο von Sternberg κατάφερνε μονίμως να υπερκερά την όποια σχηματικότητα των σεναρίων που διέθετε μέσω μια πολύπλοκης σε σύλληψη και υπερελεγχόμενης σε εκτέλεση σκηνοθεσίας. Η εμμονή του να έχει τον απόλυτο έλεγχο σε κάθε συνιστώσα της σκηνοθεσίας, από τη φωτογραφία μέχρι και το τελευταίο κουστούμι τον ώθησε στο να γυρίζει τις ταινίες του αποκλειστικά στο studio, ακόμη και αν πρόκειται για εξωτικές ιστορίες. Τόσο το ύφος του, όσο και ο τρόπος που υπονομεύει την συμβατικότητα των σεναρίων και των καταστάσεων χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής. Τα πλάνα σεκάνς του είναι ανεπανάληπτα, ο μπαρόκ διάκοσμος επιβλητικός, η επιτηδευμένη και αντιρεαλιστική σε ορισμένες περιπτώσεις καθοδήγηση των ηθοποιών καταργεί κάθε επίφαση εύκολης αληθοφάνειας, η χρήση της μουσικής ως αυτόνομο εκφραστικό μέσο είναι πρωτοποριακή, η πρωτοκαθεδρία των εκφράσεων και των χειρονομιών έναντι των συνήθως κοινότυπων διαλόγων υπενθυμίζει τις απαρχές του κινηματογράφου. Κάθε πλάνο του είναι αναγνωρίσιμο για όλους τους παραπάνω λόγους. Δεν πρόκειται όμως μόνο για έναν τελειομανή εστέτ, αλλά για έναν στοχαστικό δημιουργό του οποίου η εκφραστική τελειότητα είναι αλληλένδετη με τον προβληματισμό που αρθρώνει σε κάθε του ταινία (που απαιτεί μεγάλη οθόνη για να εκτιμηθεί πληρέστερα).

Μερικά σύντομα σχόλια για ορισμένες του ταινίες που είδα πρόσφατα στη μεγάλη οθόνη:

-Dishonored (1931). Τρίτη συνεργασία του με την Marlene Dietrich, ένα ατόφιο αριστούργημα όπου μέσω της ιστορίας μιας Αυστριακής κατασκόπου κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου, ο von Sternberg αντιπαραβάλλει την υποκρισία και την αναλγησία του στρατιωτικού μηχανισμού με την ηθική ακεραιότητα του ατόμου. Ιδιοφυής χρήση της ηχητικής μπάντας, ανεπανάληπτη η παρουσία της θεϊκής Marlene, αξέχαστο το ολοφάνερα ειρωνικό φινάλε.

-Shanghai Express (1932). Τέταρτη ταινία με την Marlene, εξωτική περιπέτεια, πιο ανάλαφρου χαρακτήρα, όπου στην ουσία διερευνάται η σπουδαιότητα της αμοιβαίας εμπιστοσύνης σε μια ερωτική σχέση και η διάσταση ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το είναι αναφορικά με την προσωπικότητα ενός ατόμου. Απολαυστικό.

-Βlonde Venus (1932). Πέμπτη συνεργασία με την Marlene, ένα ανατρεπτικό κοινωνικό μελόδραμα όπου εξυμνείται η προσαρμοστικότητα και η ευρηματικότητα μιας γυναίκας σε μια κοινωνία όπου ο ρόλος της είναι απολύτως έξωθεν καθορισμένος. Το κοινωνικό κλίμα της εποχής αναδύεται αβίαστα μέσα από τις μοναδικές οπτικές συνθέσεις του σκηνοθέτη, ο οποίος υπονομεύει διακριτικά το επιβεβλημένο happy end με ένα διφορούμενο καδράρισμα των ηθοποιών στο κάδρο. Θεσπέσιο.

-Τhe Scarlet Empress (1934). Έκτη συνεργασία με την Marlene, ένα ανεπανάληπτο μπαρόκ αριστούργημα με αξέχαστες σκηνές (όπως αυτή του γάμου) που ανήκουν σε μια αυστηρή ανθολογία. Η σταδιακή μεταμόρφωση της ηρωίδας από ένα αφελές κοριτσόπουλο σε ένα κυνικό και αρχομανές πλάσμα γίνεται με μοναδική νομοτέλεια και σκηνοθετική ευρηματικότητα. Ίσως η κορυφαία του δημιουργία.

-Devil is a Woman (1935). Eβδομη και τελευταία του συνεργασία με την Marlene, όπου η κυριαρχία του θηλυκού έναντι στο ορμέμφυτο αρσενικό είναι πλέον ολοκληρωτική και τελεσίδικη. Μπαρόκ διάκοσμος, σκοπίμως επιτηδευμένες και γκροτέσκες ερμηνείες συνθέτουν μια εύστοχη σάτιρα βασισμένη στο ίδιο βιβλίο που στηρίχτηκε ο Bunuel για το Κρυφό Αντικείμενο του Πόθου (οι ταινίες δεν απέχουν τόσο όσο θα περίμενε κανείς από τους δύο αντιδιαμετρικά αντίθετους σκηνοθέτες). Το κοινό δεν ακολούθησε και η καρίερα του von Sternberg πήρε οριστικά και αμετάκλητα την κατιούσα.

-An American Tragedy (1931). Εδώ έχοντας ως αφετηρία ένα στιβαρό βιβλίο του Theοdore Dreiser, ο von Sternberg έχει ως ήρωα έναν άνδρα που αποτελεί το αντίθετο των χαρακτήρων που ερμήνευε η Marlene. Ο ήρωας είναι ένας αδύναμος, δίχως ηθικό σθένος άνθρωπος, πλήρως ανίκανος να αναλάβει τις συνέπειες των πράξεων του και οδηγείται αναπόφευκτα στην καταστροφή. Η ειρωνεία του σκηνοθέτη είναι παρούσα, αν και αμβλυμένη, στο μοραλιστικό πλαίσιο της ιστορίας. Η λιγότερο φαντασμαγορική δημιουργία του.

-Τhe Shanghai Gesture (1941). Aπό τις τελευτάιες του δημιουργίες, ένα άκρως κυνικό έργο, όπου η μπαρόκ προσέγγιση του von Sternberg αγγίζει τα όρια της. Με άφατη σκηνοθετική πληρότητα, ο von Sternberg παρουσιάζει ένα μικρόκοσμο όπου κάθε έννοια ηθικής έχει καταλυθεί και οι ήρωες είναι έρμαια και υποχείρια των ενστίκτων και παθών τους. Το όρια μεταξύ υπόληψης και ανυποληψίας διερευνώνται με μοναδικό χιούμορ και διορατικότητα. Η παντελής απουσία διάθεσης συμβιβασμού με τις τότε συμβάσεις έδωσε την χαριστική βολή στην καριέρα του σκηνοθέτη ο οποίος έκτοτε γύρισε στην ουσία μόνο δύο ταινίες, την μία από τις οποίες αποκήρυξε (Macao). To έργο του που προτιμώ περισσότερο.